Door Harry van Versendaal. Foto's: Nikolas Sfantos. Bron Ekathimerini

Op een rustige berghelling in het noorden van Samos heeft een man een vergeten familiehuis omgetoverd tot een levend archief van het plattelandsleven. 

In 1924 vestigde Harálampos Velónis, een 30-jarige wijnbouwer, zich in het bergdorp Manolátes in Noord-Samos, nadat hij met de lokale vrouw Maroúdio Kondýli was getrouwd. Ze betrokken een laat-19e-eeuws huis dat haar vader als onderdeel van haar bruidsschat had gekocht.

Tegenwoordig herbergt het de verhalen van een heel dorp – en meer. "Dit huis vertelt het verhaal van zijn bewoners", zegt de huidige eigenaar Nikítas Kyparíssis, "maar tegelijkertijd vertelt het het verhaal van het dorp – en daarmee het verhaal van dit eiland in de oostelijke Egeïsche Zee."

Kyparíssis, een conservator en ambachtsman van eind veertig, heeft jarenlang het huis omgebouwd tot een folkloremuseum om zijn groeiende privécollectie te tonen. Het resultaat van zijn inspanningen, de Manolátes Folk Collection – Het Huis van Velónis, is sinds dit seizoen volledig open voor bezoekers – een bescheiden maar ontroerende tentoonstellingsruimte.

"Waar iemand vroeger misschien gewoon door een smal dorpsstraatje slenterde, even stopte, iets dronk, om zich heen keek en weer vertrok, worden ze nu uitgenodigd om een huis binnen te stappen", zegt hij. "Door de voorwerpen, de geluiden, de geuren kunnen ze de levensreis ervaren van de mensen die hier woonden."

Kyparíssis, een forse man met blond haar, groene ogen en een sonore stem, verhuisde twintig jaar geleden naar Manolátes – het dorp waar zijn grootmoeder, de plaatselijke bakker, geboren is; hij was even oud als Velónis toen hij aankwam. Gedesillusioneerd door het leven in de grote stad, liet hij Athene achter zich.

Met steun van zijn familie, die een appartement in de hoofdstad verkocht, kon hij uiteindelijk het verlaten en vervallen pand kopen. Hij begon met het openen van een souvenirwinkel in de kelder, waar hij handgemaakte artikelen van eigen ontwerp verkocht om in zijn levensonderhoud te voorzien.

Kyparíssis, is een kunstenaar, activist en gemeenschapsleider. Hij is een belangrijke rol in het dorp is gaan spelen waaronder  een nieuw leven inblazen en vieren van lokale tradities. Hij werd aanvankelijk meegesleurd in dezelfde golf van toerisme die de nederzetting de afgelopen 25 tot 30 jaar had hervormd – waarbij de wijnbouw geleidelijk aan als belangrijkste bron van inkomsten werd verdrongen en het traditionele karakter ervan werd aangetast. Het is precies die erosie die hij nu probeert te bestrijden.

"Wat me ertoe aanzette het museum op te richten, was de leegte die ik in het dorp voelde", zegt Kyparíssis, die vaak buiten zijn winkel te vinden is, spelend op de tsampoúna – een traditionele Griekse doedelzak. "De generatie van mijn grootouders is verdwenen. De generatie van mijn ouders – de mensen geboren in de jaren 40 – verdwijnt snel."

Tegenwoordig heeft Manolátes nog maar 60 inwoners, van wie er minder dan een dozijn kinderen zijn. "Over tien jaar zal dat aantal onder de 20 zakken", voorspelt hij. "Dus wie zal de verhalen van deze mensen vertellen?"

Manolátes, genesteld in de weelderige, groene hellingen van de berg Karvoúnis (ook bekend als Ambélos), op een hoogte van 320 meter, kijkt uit over de Egeïsche Zee en de zuidwestkust van Turkije. Het dorp begon als een typische Samische nederzetting van wijnbouwers. 

De eerste bewoners waren eind 18e eeuw, huizen bestonden meestal uit twee verdiepingen – gezinnen woonden boven, terwijl de begane grond, of "katoi", dienstdeed als opslagruimte, winkelruimte of stal.

Het museum is gevestigd in een gebouw dat is ontstaan door de samenvoeging van twee aangrenzende huizen die uitkijken op het kleine maar gezellige plein in het hart van het dorp. De ene helft heeft neoklassieke elementen; de andere helft draagt Ottomaanse architectonische invloeden, met als meest kenmerkende kenmerk een erker genaamd "sachnisi". 

Het is een duidelijke weerspiegeling van hoe de diverse en grotendeels onderbelichte folkloristische identiteit van het oostelijke Egeïsche eiland is gevormd door de nabijheid van Klein-Azië.

Kyparíssis had het geluk de structurele restauratie van het huis te voltooien slechts een jaar voordat Samos in 2020 werd getroffen door een aardbeving met een kracht van 7 op de schaal van Richter – een ramp die twee levens eiste. 

Talloze monumenten en erfgoedgebouwen werden beschadigde, waaronder een folkloremuseum in het zuidelijke dorp Kouméika.

Met nauwgezette zorg en diepe genegenheid renoveerde hij het interieur van het huis – inclusief de woonkamer, eetkamer, keuken en slaapkamer – en herstelde het alsof de tijd hier heeft stilgestaan. 

Bezoekers kunnen nu een zorgvuldig samengestelde verzameling objecten bewonderen: eenvoudig keukengerei, handgemaakte meubels, geweven tapijten, beddengoed, gewaden, boeken, familiefoto's en zeldzaam archiefmateriaal – waaronder documenten uit de 18e en 19e eeuw.

"De grootste uitdaging", zegt Kyparíssis, "is hoe je iets dat is verdwenen kunt presenteren – precies zoals het was, vlak voordat het verdween."

Hij was er bewust op gebrand om rommel te vermijden. "We wilden de ruimte niet te vol maken. Dat zou het gevoel van een bescheiden, provinciaal huis hebben ondermijnd", legt hij uit.

"Toen er net elektriciteit was, was er alleen een snoer, een stopcontact en een gloeilamp – misschien een echt armatuur alleen in de 'goede' kamer. Het ging allemaal om functionaliteit, niet om design."

"Als ik armaturen toevoeg of de muren met foto's beplak, verdraai ik de waarheid. De muren waren grotendeels kaal – we hadden precies zeven ingelijste stukken, elk op zijn rechtmatige plek. Dit is geen opslagruimte voor losse spullen. Alles moet een doel dienen."

Behouden wat belangrijk is zonder te overdrijven, is een delicate evenwichtsoefening. Maar wat misschien het meest resoneert, is het besef dat de ooit afgedankte alledaagse voorwerpen van het plattelandsleven nu de last van herinneringen en verlies dragen.

"Griekse bezoekers zeggen altijd twee dingen", merkt Kyparíssis op. “Eerst: ‘Dit lijkt sprekend op oma’s huis.’ En dan, bijna onvermijdelijk: ‘Wij hadden er ook zo een – en die hebben we weggegooid.’ En eerlijk gezegd,” voegt hij eraan toe, “dan breekt je hart.”

Een van de belangrijkste stukken van het museum is een Columbia Grafonola-grammofoon die ooit toebehoorde aan Velónis.

Als jongeman was hij naar Amerika vertrokken op zoek naar een beter leven. Tien jaar later keerde hij terug naar zijn geboortedorp Stavrinídis – een wandeling over een geplaveid pad vanuit Manolátes – met zijn spaargeld en een paar dierbare bezittingen, waaronder de grammofoon en een handvol Griekse platen die in de VS waren gemaakt. Het was een tastbaar fragment van het hellenisme uit de Nieuwe Wereld.

"Die grammofoon is een symbool van voortdurende migratie, van de strijd die mensen voeren om op eigen benen te staan en in hun levensonderhoud te voorzien", legt Kyparíssis uit. "Hij vertegenwoordigt ook de Griekse identiteit – een identiteit gevormd door beweging, door de eb en vloed van mensen en cultuur."

Na zijn huwelijk en verhuizing naar Manolátes in 1924 werkte Velónis als wijnbouwer en wijnhandelaar. Manolátes was geen onbekende met klassenverschillen en Velónis behoorde – net als de familie van zijn vrouw – tot een van de weinige welgestelde gezinnen in het dorp. Dankzij het geld dat hij uit de VS meebracht, werd hij landeigenaar en nam hij landarbeiders in dienst. 

Het echtpaar kreeg vijf dochters. Velónis' fortuin kwam abrupt ten einde door de bezetting door de asmogendheden, waardoor hij terugviel in de ontberingen waaraan hij ooit was ontsnapt. 

In mei 1941 kwam Samos onder Italiaanse controle, met de 6e Infanteriedivisie "Cuneo" gestationeerd op het eiland. Die winter werd Samos geteisterd door de Grote Hongersnood, waarbij meer dan 2000 inwoners omkwamen en duizenden anderen op de vlucht sloegen.

Velónis' wijnkelders werden herhaaldelijk geplunderd door de Italiaanse strijdkrachten, de handel kwam tot stilstand. Het leven verslechterde onder de bezetting. Een van zijn dochters stierf in deze periode aan tuberculose. Hoewel hij na de oorlog zijn werk in de wijngaarden hervatte, was het een beproeving die bijdroeg aan zijn vroege dood.

"In zekere zin", reflecteert Kyparissis, "laat dit huis zien dat mensen vaak een gemeenschappelijk lot delen – een lot dat niet veel verschilt van dat van Velónis."

Dat gedeelde gevoel van lotsbestemming wordt nog sterker wanneer objecten in het museum bezoekers in een soort dialoog betrekken.

"Wanneer je iemand de platenspeler laat zien en het verhaal ervan uitlegt, is het niet langer slechts een artefact. Het wordt onderdeel van de identiteit van de eigenaar. En dan zou een bezoeker zich kunnen afvragen: 'Emigreerden er in de jaren twintig veel mensen naar Amerika?'"

Een ander voorbeeld is een delicate wenskaart van het Italiaanse leger, ontdekt in het nabijgelegen dorp Mytilini. Italiaanse troepen deelden blanco kaarten uit aan hun soldaten, die er een groet op schreven en die via militaire post naar huis stuurden.

"Een bezoeker zou die kaart kunnen tegenkomen en zich plotseling realiseren dat dit niet alleen het verhaal van Samos is; het maakt deel uit van iets groters. Of ze nu uit Duitsland, Italië, Australië, Canada, Turkije of het Midden-Oosten komen, bezoekers beginnen te zien hoe het verhaal van Samos verbonden is met hun eigen verhaal."

"En dat", zegt Kyparissis, "is het moment waarop iemand voelt: 'Ik besta ook in dit verhaal.'"

Nikítas heeft altijd iets interessants te vertellen. Manolátes Folk Collection – Het Huis van Velónis is geopend van dinsdag tot en met zondag van 10.00 tot 15.00 uur. De cadeauwinkel is dagelijks geopend. Voor meer informatie kunt u bellen naar 2273.94.025. De locatie van het museum vind je hier.

Bron: https://www.ekathimerini.com/culture/1270218/the-house-that-holds-a-village/